KOMPJUTERSKA PIRATERIJA I KREKOVANI PROGRAMI

PITANJE: Esselamu alejkum, cijenjeni brate.
Imam jedno pitanje, možda malo nesvakidašnje za danasnje prilike. Naime, zanima me da li se kompjuterska piraterija može podvesti pod pojam krađe, tj. da li je ona kradja,mekruh il nesto trece? Princip je takav da IT kompanija proda softver drugoj ugovornoj strani uz zabranu njegovog daljeg “neovlašćenog”distribuiranja. Pitanje se svodi na to da li je istoj kompaniji dozvoljeno unosenje takvih klauzula u ugovor ili ne? Da li je to halal? Tj. čija su djela halal u cijeloj prici? Analogan primjer bi bio kada bi lice A prodalo licu B autobus uz apsolutnu zabranu licu B da njime prevozi besplatno putnike. S druge strane, da li trece lice, koje dodje u posjed takvog softvera, kojeg dobije prakticno besplatno od lica B koje ga je platilo za puni iznos cijene,…da li ono cini akt kradje kao kad neko ukrade neku tjelesnu stvar u supermarketu npr…? Ili je to možda poklon lica B a ne kradja? Ovo pitanje postavljam svjestan činjenice da danas skoro da i nema kompjutera bez nekog vida piratizovanog programa, da većina IT korisnika toga nije ni svjesna il olako prelazi preko te činjenice. Esselamu alejkum i svako dobro.

ODGOVOR: Alejkumusselam.

Pošto se pod kompjuterskom piraterijom podrazumjeva neovlašćeno kopiranje zaštićenog računarskog programa, bespravno kopiranje, distribucija ili javno objavljivanje računarskih programa zaštićenih zakonom, onda se ovo pitanje vraća na poznatu mes’elu zaštite idejnog i autorskog prava autora i kreatora.
Po ovom pitanju savremeni učenjaci imaju podijeljeno mišljenje koja se mogu rezimirati u tri stava.

Prvi stav učenjaka je da je idejno pravo kreatora kompjuterskih programa, audio i video kaseta, CD-ova i DVD-ova koje imaju inovatorski karakter, kao i idejno pravo autora knjiga, pronalazaka i inovacija iz raznih oblasti i slično, šerijatski zaštićeno pod uslovom da nije zasnovano na haramu i da ne poziva u haram. Ovo idejno pravo ima svoju materijalnu vrijednost, njenom vlasniku je dozvoljeno da ga upotrebljava, prodaje, pokloni i slično, kao i da zabrani da njegovo djelo neko drugi štampa, kopira, umnožava i slično svejedno bilo to sa ciljem trgovine ili poklanjanja. Pa tako, ako je vlasnik nekog idejnog prava naznačio da su autorska prava zaštićena šerijatski nije dozvoljeno da se naruše ta prava bez njegove dozvole, svejedno bilo to u oblasti dawe, šerijatskog znanja i slično ili u oblasti ovosvjetskih znanosti. I svejedno bili vlasnici tih prava muslimani ili kjafiri, osim kjafira koji su u ratu sa muslimanima jer su njihova krv i imetak dozvoljeni.

Ovaj stav zastupa većina savremenih učenjaka i istraživača, kao i kolegija islamskog prava i komisija za fetve. Između ostalih, ovaj stav je izabrao Bekir Ebu Zejd, Muhammed Tekijju El-‘Usmani, Salih Humejd, Abdullah Meni’a, Ebu El-Hasen En-Nedevi, Vehbetu Ez-Zuhajli, Mustafa Ez-Zerka’Alijj El-Hafif, Muhammed Medkur, Muhammed Šubejr i mnogobrojni ostali učenjaci.

Drugi stav je da idejno pravo autora i kreatora šerijatski nema svoju materijalnu vrijednost koja se može prodavati ili kupovati te prema tome autor i kreator nemaju pravo zabranjivati nekome drugom da proizvodi ili kopira ono što su oni prvi kreirali, izumili i napisali. Ovaj stav zastupa veoma mal broj istraživača i i islamskih pravnika. Od njih su pakistanski muftija Muhammed Šefi’u, Tekijjuddin En-Nebhani, Muhammed El-Hamid i Munzir Kahaf.

Dvojica od učenjaka, Abdullah ibn Bejje i Muhammed Abdullatif El-Ferfur, koji su na ovom stavu smatraju da nije dozvoljeno uzimati nadoknadu samo u autorskom radu iz šerijatskih znanosti.
Njihov najjači argument je da pravo autora i kreatora nije imetak, a pošto nije imetak ne može se prodavati niti zabranjivat drugom da ga prodaje i zarađuje na njemu. Najbolji odgovor na ovo su sami argumenti pravog stava.

Treći stav je poput prvog s tim da njegov zagovarač zabranjuje da se ovo pravo prodaje ili iznajmljuje. Ovo je stav Muhammmeda Nu’ajma Jasina. On argumentira ovu zabranu time što prodaja neke robe zahtijeva potpun prelazak te robe u vlasništvo kupca tako da se pripisuje njemu, a ako bi prilikom prodaje autorskog prava pripisivali to djelo kupcu to bi bila čista laž i krivotorenje, a to je haram. Odgovor na ovo je da on prilikom prodaje prava na prodaju time ne prodaje pravo da se njemu pripiše.

Najjači argumenti sa kojima učenjaci prvog stava dokazuju zaštita autorskih prava njihovim vlasnicima su:

Prvi (koji je ujedno i najjači): idejno ili autorsko pravo je lični imetak njegovog vlasnika (kreatora, izumitelja, pisca) koji ima svoju matrijalnu vrijednost, te njegov vlasnik ima pravo raspolaganja sa njim kao sa bilo kojim drugim imetkom. Tako kupovinom kasete ili CD-a (sa inovatorskim sadržajem) i knjige nije kupljeno idejno i autorsko pravo, nego samo pravo slušanja, gledanja i čitanja istih kao i drugih vidova korištenja za lične svrhe. Dok presnimavanje (osim za ličnu upotrebu), štampanje i slično radi prodaje ili dijeljenja ulazi pod idejno i autorsko pavo koji je lični imetak njegovog vlasnika.

Drugi: hadis od Ibn ‘Abbasa, radijallahu anhuma, u kojem Allahov Poslanik, sallallahu alejhi ve sellem, povodom uzimanja jednog od ashaba nadoknade za učenje rukje kaže: “Zaista je najpreče da uzmete nadoknadu za Allahovu knjigu” (Buharija). Pa ako je dozvoljeno uzimanje nadoknade za Kur’an radi poučavanja ili učenja rukje, a pod to automatski ulazi i Sunnet, onda je preče da bude dozvoljeno uzimanje nadoknade za propise, pravila, šartove, mudrosti, koristi i zaključke izvučene iz Kur’ana i Sunneta i zapisane u knjizi, snimljene na kaseti ili CD-u i slično.
A ako je sve ovo dozvoljeno u šerijatskim znanostima onda je preče da bude dozovljeno u šerijatski dozvoljenim ovosvjetskim znanostima i inovacijama.

Treći: pisanje knjige i inovacija je djelo ruku i misli, a došlo je u hadisu: “Najbolja zarada je ono što čovjek zaradi svojom rukom…” (Ahmed i Hakim, Albani ga je ocjenio vjerodostojnim u “Silsiletis-sahiha”), a u drugom hadisu je došlo: “Zaista je najbolje od onog što jedete ono što ste zaradili …” (Ebu Davud, Tirmizi, Nesai i Ibn Madže, a Albani ga je ocjenio vjerodostojnim u “Irvaul-galil”). Zarada čovjeka može biti rukama, mislima i mnogim drugim načinima, a ono što zaradi on je vlasnik toga. Pa je tako pisanje knjiga, snimanje kaseta i CD-a sa kreativnim sadržajem, i iznalaženje pronalazaka, koji su djelo ruku i misli, sve ovo je ustvari zarada i vlasništvo onih koji su to uradili.

Četvrti (razumski dokaz): nema sumnje da su kreatori kaseta i CD-a sa kreativnim sadržajem, pisci knjiga, izumitelji, programeri nekih programa i slično uložili truda, vremena i imetka pri pravljenju svojih djela, a nema nešto u

Šerijatu što ih sprečava da uzmu nadoknadu za svoj uloženi rad. Pa tako onaj ko nasrne na njihovo idejno pravo čini im zulum i bespravno jede njihov imetak.

Odabrano mišljenje je prvi stav zbog snage argumenata kojima ga dokazuju, a Allah zna najbolje. Prema tome, u osnovi idejna i autorska prava su šerijatski zaštićena njihovim vlasnicima, međutim postoje situacije kada su kopiranje, štampanje i presnimavanje dozvoljeni bez traženja dozvole od vlasnika, kao što je:
1 – Slučaj kada tih proizvoda nema u prodaji a velika je potreba za njima,  a cilj je dobrotvorno dijeljenje a ne prodaja i zarada.
2 – Kada je za tim proizvodima velika potreba a njihovi vlasnici ih precjenjuju više nego što u suštini vrijede, a u isto vrijeme su nadoknadili svoje troškove i zaradili normalnu zaradu, a sve ovo procjenjuju stručnjaci. U tom slučaju ako je u tome opća korist za muslimane dozvoljeno je kopiranje i presnimavanje za ličnu upotrebu kako bi se otklonila šteta pod šartom da se od toga ne pravi trgovina.

Takođe, u fetvi o autorskim pravima kompjuterskih programa koju je izdala Stalna komisija za fetve u Saudijskoj Arabiji je došlo sljedeće: “Nije dozvoljeno kopiranje programa koje njihovi vlasnici zabranjuju kopiranje osim sa dozvolom istih vlasnika. Jer Poslanik, sallallahu alejhi ve sellem, kaže: “Muslimani su na šartovima (tj. drže se dogovorenih uvjeta)” (bilježi ga Hakim a vjerodostojnim ga ocjenjuje Sujuti). I jer je, sallallahu alejhi ve sellem, rekao: “Nije dozvoljen imetak čovjeka muslimana osim sa njegovim pristankom” (bilježi ga Darekutni). Takođe, rekao je: “Ko prije dođe do onoga što je halal on ima najveće pravo na njega” (bilježi ga Ebu Davud a Dija’ El-Makdisi ga ocjenjuje vjerodostojnim). U ovome je svejedno da li je vlasnik programa musliman ili kjafir (osim kjafira koji je u ratu protiv muslimana), jer je pravo (imetak) kjafira (zaštićeno) kao i pravo (imetak) muslimana…”.

Nakon svega može se reći sljedeće:
Kompjuterska piraterija nije dozvoljena jer predstavlja narušavanje, pronevjeru i zloupotrebu autorskog prava kreatora softvera koje je šerijatski zaštičeno. Međutim, kompjuterska piraterija se ne može podvesti pod šerijatski pojam krađe zbog koje se izvršava šerijatska kazna (sječe desne ruke u zglobu) jer ona ne ispunjava šartove krađe. A od šartova krađe, između ostalog, je da ukradena stvar bude u hirzu, tj. na skrivenom mjestu, kao i da se izvrši tajno i skriveno, a oba ova šarta nisu ispunjena u kompjuterskoj pirateriji. Kompjuterska piraterija predstavlja zloupotrebu tuđeg prava i pronevjeru emaneta a ne krađu.

IT kompanijama je dozvoljeno da u ugovorima uvjetuju zabranu neovlaštenog kopiranja i distribuiranja. I nije analogan primjer ovoj zabrani kao kada bi lice A prodalo licu B autobus uz apsolutnu zabranu licu B da njime prevozi besplatno putnike. Jer se autobus prodaje da bi se koristio za prijevoz putnika uz naknadu ili bez nje, što nije slučaj sa zabranom kopiranja i distribuiranja softvera jer se oni prodaju da bi se koristili a ne da bi se kopirali i distribuirali. Analogan primjer bi bio da lice A proda licu B autobus uz zabranu proizvodnje istog autobusa bez dozvole i ovlaštenja (licence) od strane lica A.

Takođe, treće lice koje dođe u posjed takvog softvera, kojeg dobije praktično besplatno od lica B koje ga je platilo za puni iznos cijene ne čini akt krađe u šerijatskom smislu pojma krađe, tj. kao kad neko ukrade neku tjelesnu stvar u supermarketu, i to ne predstavlja poklon lica B nego pronevjeru i zloupotrebu emaneta. A to što danas skoro da i nema kompjutera bez nekog vida piratizovanog programa to ga ne čini dozvoljenim.

Krekovane programe koje možemo naći na internetu i besplatno skinuti dozvoljeno je koristiti pod uslovom da se ne koriste u komercijalne svrhe, tj. da se prodaju sami ti programi.

Ve billahi tevfik.